CARMI DAMASIANI: TESTO, TRADUZIONE E COMMENTO
Il testo base per la presente edizione è quello del Ferrua (1942).
I simboli diacritici adottati si riassumono nel seguente modo:
[ ] supplemento
< > espunzione ( ) scioglimento … lacuna
1. IN BEATUM PAULUM APOSTOLUM
Codicum recensus huius carminis in De Rossi Inscr. Chr. II 242; 262; 271; 256, Ihm pp. XVIII-XXII, Ferrua 1942, 81-82. Bibl.: Recio Veganzones 1986, 329-334.
Iamdudum Saulus procerum praecepta secutus, / cum domino patrias vellet praeponere leges, / abnuerat sanctos Christum laudasse prophetas, / caedibus adsiduis cuperet discerpere plebem, / cum lacerat sanctae matris pia foedera caecus, / post tenebras verum meruit cognoscere lumen: / temptatus sensit posset quid gloria Christi. / Auribus ut domini vocem lucemque recepit, / composuit mores Christi praecepta secutus. / Mutato placuit postquam de nomine Paulus, / mira fides rerum, subito trans aethera vectus / noscere promeruit possent quid praemia vitae: / conscendit raptus martyr penetralia Christi, / tertia lux caeli tenuit paradisus euntem; / conloquiis domini fruitur, secreta reservat, / gentibus ac populis iussus praedicere vera, / profundum penetrare maris noctemque diemque / visere, cum magnum satis est vixisse latentem. / Verbera vincla famem lapides rabiemque ferarum, / carceris inluviem virgas tormenta catenas / naufragium lacrimas serpentis dira venena, / stigmata non timuit portare in corpore Christi; / credentes docuit possent quia vincere mortem. / Dignus amore dei vivit per saecla magister. / Versibus his breviter, fateor, beatissime doctor, / sancte, tuos Damasus volui monstrare triumphos.
Un tempo Saulo, seguendo i comandi dei maggiorenti, volendo anteporre a Dio le leggi dei padri, negando il fatto che i santi profeti avessero preconizzato Cristo, desiderando di disperdere con continue stragi la folla di cristiani, mentre lacera, cieco, i pii vincoli della santa madre Chiesa, dopo le tenebre meritò di conoscere la vera luce. Messo alla prova, comprese che cosa sia capace di fare la gloria di Cristo, quando ne sentì la voce e ne accolse la luce dello spirito. Adeguò i costumi di vita seguendo i precetti di Cristo, dopo aver opportunamente mutato il nome in Paolo. O mirabile fede: repentinamente condotto oltre il cielo, si guadagnò di conoscere il premio della vita eterna. Il futuro martire, in estasi, ascese ai penetrali di Cristo; lo attese in paradiso lo splendore del terzo cielo. Parla con Dio, ne custodisce i segreti, ha l’ordine di predire la verità alle genti e ai popoli, penetrare la profondità del mare dove trascorse una notte e un giorno, lui cui sarebbe bastato vivere nascosto al mondo. Fustigazioni, ceppi, fame, lapidazione e furia delle belve, sozzura del carcere, verghe, tormenti, catene, naufragio, lacrime, crudeli veleni di serpente; non temette di recare sul suo corpo le stimmate di Cristo. Insegnò ai credenti come vincere la morte. Vive in eterno, maestro degno dell’amore di Dio. O beatissimo dottore, io Damaso, brevemente, lo confesso, con questi versi volli mostrare i tuoi trionfi.
1. iamdudum = olim, cfr. 37, 1; procerum praecepta secutus cfr. Verg. Georg. IV, 447: deum praecepta secuti; Paulin. Nol. XV, 61: domini praecepta secutus; 2. cum domino patrias vellet praeponere leges cfr. Gal. 1, 13-14: audistis enim conversationem meam aliquando in Iudaismo, quoniam supra modum persequebar ecclesiam Dei et expugnabam illam; et proficiebam in Iudaismo supra multos coaetaneos in genere meo, abundantius aemulator exsistens paternarum mearum traditionum; 4. caedibus adsiduis cfr. Act. 9, 1: Saulus autem, adhuc spirans minarum et caedis in discipulos Domini, accessit ad principem sacerdotum; 5. pia foedera cfr. Act. 8, 3: Saulus vero devastabat ecclesiam, per domos intrans et trahens viros ac mulieres tradebat in custodiam. La metaforica immagine del seno materno della chiesa trafitto dalla spada della persecuzione è locuzione proverbiale nella silloge damasiana cfr. e.g. 17, 1; 43, 1: tempore quo gladius secuit pia viscera matris; 6. post tenebras … cognoscere lumen: l’autore, in buona sostanza, allude alla cecità che, prima ancora di essere fisica, è di natura spirituale. Ad essa segue la guarigione che consiste nella capacità del vero discernimento cfr. Sedul. carm. pasch. V, 237: hunc elementa sibi meruerunt cernere vultum; Act. 9, 3: et cum iter faceret, contigit ut appropinquaret Damasco; et subito circumfulsit eum lux de caelo; 26, 15-18: ego autem dixi: “quis es, Domine?”. Dominus autem dixit: “ego sum Iesus, quem tu persequeris. sed exsurge et sta super pedes tuos; ad hoc enim apparui tibi, ut constituam te ministrum et testem eorum, quae vidisti, et eorum, quibus apparebo tibi, eripiens te de populo et de gentibus, in quas ego mitto te aperire oculos eorum, ut convertantur a tenebris ad lucem et de potestate Satanae ad Deum, ut accipiant remissionem peccatorum et sortem inter sanctificatos per fidem, quae est in me”; 7. temptatus nel senso proprio di tactus gloria Christi; 8. auribus ut domini vocem lucemque recepit cfr. Verg. Aen. X, 898-899: ut auras / suspiciens hausit caelum mentemque recepit; 9. composuit mores cfr. Ovid. Ars III, 370: maius opus mores composuisse suos; 10. mutato … de nomine cfr. Hor. Sat. I 1, 69-70: mutato nomine de te / fabula narratur; Aldh. Carm. eccl. I, 13: Saulus qui dictus mutato nomine Paulus; 11. mira fides rerum locuzione damasiana cfr. 8, 5; 46, 6; trans aethera vectus cfr. Verg. Aen. VII, 65: trans aethera vectae. Qui si allude all’estasi paolina cfr. 2 Cor. 12, 2-4: scio hominem in Christo ante annos quattuordecim - sive in corpore nescio, sive extra corpus nescio, Deus scit - raptum eiusmodi usque ad tertium caelum. et scio huiusmodi hominem - sive in corpore sive extra corpus nescio, Deus scit - quoniam raptus est in paradisum et audivit arcana verba, quae non licet homini loqui; 12. possent quid praemia vitae cfr. 17, 8. Qui l’autore allude alla beatitudine eterna cfr. ILCV 1804, 4: aeternae quaerens qui premia vitae; 13. conscendit raptus: frequente in Damaso questo topico motivo dell’ascensione dei martiri al cielo (cfr. 11, 11; 16, 3; 25, 2) anche se qui si riferisce propriamente all’estasi paolina con la visione del “terzo cielo” cfr. 2 Cor. 12, 2; Hilar. De Trin. VI, 20: et ex persecutore apostolus vas electionis tuae Paulus, in profundo maris vivens, in caelo tertio homo,...