Short Stories of Padraig Pearse: The Easter Rising Hero of 1916

A Dual Language Book

Patrick Pearse, Desmond Maguire

• Publisher: Mercier Press
• Year: 1989
• Print ISBN: 9780853428831
• eBook ISBN: 9781781171196
• Topic: History
• Subtopic: Irish History
• Index: History

Pádraic Pearse, who played a prominent part in the 1916 rebellion, declared Ireland a Republic from the steps of the General Post Office in Dublin. He was executed, along with the other leaders, for his part in the Rising. But he was a gentle warrior at heart. These five stories show us that Pearse was a man of deep understanding with immense human awareness of the way of life of the average person. He analyses the sorrows and joys of the Irish people of his time, and writes of the tragedies of life and death from which they could never escape.

AN BHEAN CHAOINTE

I

‘A Chóilín,’ arsa m’athair liom maidin amháin tar éis an bhricfeasta, agus mé ag cur mo chuid leabhar le chéile le bheith ag bogadh liom ar scoil, ‘a Chóillín,’ ar seisean, ‘tá gnaithe agam díot inniu. Inseaidh Seán don mháistir gur mise a choinnigh sa mbaile thú, nó sé an chaoi beidh sé ag ceapadh gurb i bhfolach atá tú, mar bhí tú an tseachtain seo ghabh tharainn. Ná déan dearmad anois air, a Shéain.’

‘Ní dhéanfad, a athair,’ arsa Seán agus pus air. Ní raibh sé ro-bhuíoch fá rá is nach dhe féin a bhí gnó ag m’athair. Do bhí an mac seo go rí-shásta, mar ní raibh mo cheachta ach go dona agam agus do gheall an máistir griosáil dom an lá roimhe sin muna mbeidís ar bharr mo ghoib agam an chéad lá eile.

‘Séard dhéanfas tú, a Chóilín,’ arsa m’athair, nuair do bhí seán bailithe leis, ‘an t-asal agus an cáirrín a thabhairt leat go Scríob agus ualach cfbe a tharraingt abhaile. Tá sí á baint ag Micilín Mháire dom. Beimid ag tosú ar an gceann nua a chur ar an teach arú amárach, le cúnamh Dé, má sheasann an aimsir.

‘Thug Micilín an t-asal agus an cárr leis ar maidin,’ arsa mise.

‘Beidh ort é thabhairt fá na bonnachaibh, mar sin, a mhic ó,’ arsa m’athair. ‘Chomh luath is bhéas ualach asail bainte ag Micilín croch tusa abhaile leat ar an gcárr é agus réabadh Micilín leis go mbeidh sé dubh. Tarraingeoimid an chuid eile amárach.’

Níorbh fhada go rabhas ag baint choiscéime den bhóthar. Thugas mo chúl ar Chill Bhriocáin agus m’aghaidh ar an Turlach. D’fhágas an Turlach i mo dhiaidh agus do rinneas ar an nGort Mór. Do sheasas scathamh ag féachaint ar bhád rámha do bhí ar thuinn Loch Eileabhrach, agus scathamh eile ag spallaíocht le cuid de bhuachaillí an Inbhir do bhí mall ag triall ar scoil an Ghoirt Mhóir.

D’fhágas mo bheannacht acu sin ag geata na scoile agus rángas Gleann Chatha. Do sheasas an triú huair ag breathnú ar iolrach mór do bhí á ghrianadh féin ar Charraig an Chapaill.

Soir liom ansin go rabhas i nDoire an Bhainbh agus ní raibh an uair go leith caite nuair do ghlanas Droichead na Glaise Duibhe.

Do bhí teach an am sin cúpla céad slat soir ó Dhroichead na Glaise Duibhe, le hais an bhóthair ar thaobh do laimhe deise ag tarraingt ar an Scrib dhuit.

Ba mhinic roimhe sin do chonacas seanbhean ina seasamh i ndoras an tí sin, ach ní raibh aon aithne agam uirthi, ná níor chuir sí caint ná caideis riamh orm. Bean ard chaol do bhí inti, a cloigeann chomh geal leis an sneachta, agus dhá shúiI dubha mar do bheadh dhá aibhleoig, ar lasadh ina ceann. Ba bhean í do chuirfeadh scanradh orm dá gcasfaf dhom in áit uaigneach de shiúl oíche í.

Scaite do bhíodh sí ag cniotáil nó ag cárdái1 agus í ag crónán ós iseal di féin; ach sé an rod is mó do bhíodh sí do dhéanamh nuair do ghabhainn-se an bealach, ina seasamh sa doras agus ag breathnú uaithi soir is anoir an bóthar go díreach is dá mbeadh sí ag fanúint Ie duine éigin do bheadh amuigh uaithi agus í ag súilleis abhaile.

Do bhí sí ina seasamh ann an mhaidin sin mar ba ghnách léi, alámb ar a súile aici agus í ag breathnú uaithi soir an bóthar. Nuair do chonaic sí mise ag dul thairsti, do sméid sí a ceann orm. Do chuaigh mé anonn chuici.

‘An bhfciceann tú duine ar bith ag tíocht anoir an bóthar?’ ar sise

‘Ní fheicim.’ arsa mise.

‘Cheap mé go bhfaca mé duine éicint. Ní féidir go bhfuil mé ag dul amú. Féach, nach sin fear óg ag déanamh orainn anoir? ar sise.

‘Dheamhan a bhfeicim-se dhe,’ arsa misc. ‘Níl duine ar bith idir an spota ina bhfuilmid agus casadh an bhóthair.’

‘Bhí mé ag dul amú mar sin,’ ar sise ‘Níl m’amharc chomh maith agus a bhí la. B’fhacthas dom go bhfaca mé ag tiocht é. Níl a fhios agam céard tá a choinneáil.’

‘Cé tá amuigh uait?’ adeirim féin.

‘Mo mhac atá amuigh uaim,’ ar sise.

‘Bhfuil sé i bhfad amuigh?’

‘Ar maidin inniu a d’imigh sé go hUachtar Árd.’

‘Ach ar ndóigh, ní fhéadfadh sé bheith anseo go fóill,’ arsa mise. ‘Shílféa gurb ar éigin a bhéadh sé in Uachtar Árd faoi seo, agus a dhícheall á dhéanamh, munab ar thraen na maidne a d’imigh sé ón Teach Dóite.’

‘Céard seo tá mé a rá?’ ar sise. ‘Ní inniu a d’imigh sé ach inné-nó arú inné, b’fhéidir… Tá mé ag cailleadh mo mheabhrach.’

‘Más ar an traen atá sé ag tíocht,’ arsa mise, ‘ní bheidh sé anseo go ceann cúpla uair fós.’

‘Ar an traen?’ ar sise. ‘Cén traen?’

‘An traen a bhíos ag an Teach Dóite ag a dó-dhéag.,’

‘Níor dhúirt sé focal i ngeall ar traen,’ ar sise. ‘Ní raibh aon traen ag teacht chomh fada leis an Teach Dóite inné.’

‘Nach bhfuil traen ag tíocht go dtí an Teach Dóite le na blianta?’ arsa mise agus ionadh mór orm. Ní thug sí aon fhreagra orm, ámh. Do bhí sí ag breathnú soir an bóthar arís. Tháinig sort scanraidh orm roimpi agus do bhíos ar tí bailithe liom.

‘Má fheiceann tú ar an mbothar é,’ ar sise, ‘abair leis deiftr a dhéanamh.’

‘Níl aon aithne agam air,’ arsa mise.

‘D’aithneófá go réidh é. Sé an buachaill is scafánta ar an bpobal é. Scurach óg lúfar agus é leigthe déanta. Tá cloigeann bán air mar atá ort-sa agus súile glasa aige… mar a bhí ag a athair. Báiníní atá sé a chaitheamh.’

‘Má fheicim é,’ arsa mise, ‘inseoidh mé dhó go bhfuil tú ag fanacht leis.’

‘Déan, a mhaicín,’ ar sise.

Leis sin do bhogas liom agus d’fhágas ina seasamh sa doras í.

Do bhí sí ann i gcónaí agus mé ag dul abhaile cúpla uair ina dhiaidh sin agus an t-ualach cíbe ar an gcárr agam.

‘Níor tháinig sé fós?’ arsa mise léi.

‘Níor tháinig, a mhúirnin. Ní fhaca tusa é?’

‘Ní fhacas.’

‘Ceal nach bhfacais? Ní mé beo céard d’éirigh dhó.’

Bhí gothadh báistí ar an lá.

‘Gabh isteach go mbeidh an múr thart,’ ar sise. ‘Is annamh a bhíos cuideachta agam.’

D’fhágas an t-asal agus an cáirrín ar an mbóthar agus do chuaigh mé isteach sa teach.

‘Suígh agus ól cupán bainne,’ ar sise.

Do shuigh mé ar an mbinnsin sa gclúid agus thug sí deoch bhainne agus ruainne aráin dhom. Do bhíos ag breathnú thart timpeall an tí an fhaid is do bhíos ag ithe agus ag ó1. Do bhí cathaoir in aice leis an tine agus léine gheal agus culaith éadaigh leagtha uirthi.

‘Tá siad seo réidh agam len’ aghaidh nuair a thiocfas sé,’ ar sise. ‘Nigh mé na báiníní inné tar éis imeachta dó – ní hea, arú inné – nil a fhios agam i gceart cén lá ar nigh mé iad; ach ar chuma ar bith, beidh siad glan tirim roimhe nuair a thiocfas sé… Cia hainm thú féin?’ ar sise go hobann tar éis scathaimh di ina tost.

D’inis mé di.

‘Muise, mo ghrá thú!’ ar sise. ‘An t-ainm ceanann céanna is a bhi – a-a-a-atá – ar mo mhac féin. Cé leis thú?’

D’inis mé di.

‘Agus an ndeir tú liom gur mac le Seán Fhéichin thú?’ ar sise. ‘Bhi t’athair sa teach ósta in Uachtar Árd an oíehe údan…’

Do stop sí go hobann leis sin agus tháinig athrú éigin uirthi. Do chuir sí lámh ar a cloigeann. Do cheapfá gur buille do buaileadh uirthi.

Do shuigh sí os comhair na tine ansin agus d’fhan sí ar feadh scathaimh ag féachaint roimpi isteach i gcroi na tine. Ba ghearr gur thosaigh sí á bogadh féin anonn agus anall ós cionn na tine agus ag crónán nó ag eaoincadh ós íseal.

Nior thuig mé na focla i gceart, nó dob fhearr liom a rá nach ar na focla do bhíos ag cuimhniú ach ar an gceol.

Chonacthas dom go raibh uaigneas na gcnoc in am marfa na hoíehe, nó uaigneas na huaighe nuair nach gciorraíonn inti ach na cnumha, san gceol sin. Seo iad na focla de réir mar do chualas óm athair ina dhiaidh sin iad:

‘Brón ar an mbás, sé dhubh mo chroí-se,

D’fhuadaigh mo ghrá is d’fhág mé cloíte,

Gan cara gan compánach fá dhíon mo thí-se.

Ach an léan seo im lár, is mé ag caoineadh!

‘Ag gabháil an tsléibhe dhom tráthnóna,

Do labhair an éanlaith liom go brónach,

Do labhair an naosc binn is an crotach glórach

Ag faisnéis dom gur éag mo stórach.

‘Do ghlaoigh mé ort is do ghlór ní chualas,

Do ghlaoigh mé arís is freagra ní bhfuaras,

Do phóg mé do bhéal, is a Dhia, nárbh fhuar é! –

Och, is fuar í do leaba sa gcillín uaigneach.

‘’S a uaigh fhód-ghlas ina bhfuil mo leanbh,

A uaigh chaol bheag, ós tú a leaba,

Mo bheannacht ort, ’s na mílte beannacht

Ar na fóda glasa atá ós cionn mo pheata.

‘Brón ar an mbás, ni féidir a shéanadh,

Leagann sé úr is crion le chéile –

’S a mhaicín mhánla, is é mo chéasadh

Do cholainn chaomh bheith ag déanamh créafóig’!’

Nuair do bhí sin críochnaithe aici, do lean sí á bogadh féin anonn agus anall agus ag caoíneadh go híseal. B’uaigneach an áit é bheith sa teach iargúlta úd agus gan de chomhluadar agat ach an tseanbhean aonraic úd ag caoineadh go cumhach diféin cois na tine. Tháinig faitíos agus uaigneas orm agus d’éirigh mé im sheasamh.

‘Tá sé in am agam bheith ag dul abhaile,’ arsa mise. ‘Tá an tráthnóna ag glanadh.’

‘Gabh i leith,’ ar sise liom.

Do chuaigh mé anonn chuici. Do leag sí a dhá láimh go min ar mo chloigeann agus do phóg si clár m’éadain.

‘Ar choimri Dé dhuit, a mhaicín,’ ar sise. ‘Go lige sé anachain na bliana thart agus go méadai sé só agus sonas na bliana agat-sa agus ag do chomhluadar.’

Leis sin do lig sí uaithi mé. D’fhagás an teach agus do ghreadas liom abhaile.

‘Cá raibh tú nuair a rug an múr báistí ort a Chóilín?’ arsa mo mháthair liom an oíche sin. ‘Ní dhearna sí aon bhrí.’

‘D’fhan mé i dteach na seanmhná udan taobh thoir de Dhroichead na Glaise Duibhe,’ arsa mise. ‘Bhí sí ag caint liom i dtaobh a mic. Tá sé in Uachtar Árd ie cúpla lá, agus níl a fhios aici tuige nár tháinig sé abhaile roimhe seo.’

D’fhéach m’athair anonn ar mo mháthair.

‘An Bhean Chaointe,’ ar seisean.

‘Cé hí féin?’ adeirim-se.

‘An Bhean Chaointe,’arsa m’athair. ‘Múinre na gCaoineadh.’

‘Tuige ar tugadh an t-ainm sin uirthi?’ arsa mise.

‘I ngeall ar na caointe bhíos sí a dhéanamh,’ d’fhreagair m’athair. ‘’Sí an bhean chaointe is mó cáil i gConamara ná i nDúthaigh Sheoighe í. Cuirtear fios uirthi i gcónaí nuair a cailltear duine. Sí a chaoin m’athair-se agus tá seansígurab í a chaoinfeas mé féin. Aćh go bhfóire Dia uirthi, is iad a mairbh fein bhíos sí a chaoineadh i gcónaí, is cuma cén corp bhíos sa teach.’

‘Agus céard tá a mac a dhéanamh in Uachtar Árd?’ arsa mise.

‘Cailleadh a mac fiche bliain ó shin, a Chóilín,’ arsa mo mhathair.

‘Níor cailleadh cor ar bith é,’ arsa m’athair agus aghaidh an-dubh air. ‘MARAÍODH é.’

‘Ce mharaigh é?’

Is annamh do chonacas m’athair agus fearg air, ach b’uafásach í a chuid feirge nuair d’éiriodh sí dhó. Do bhain sé geit asam nuair do labhair sé arís, do bhí sé chomh borb sin.

‘Cé mharaigh do sheanmhathair féin? Cé bhain an fhuil dhearg as guaillí mo sheanmhathar-sa ie laisc? Cé dhéanfadh é ach na Gaill? Mo mhallacht ar –.’

D’éirigh mo mhathair agus do chuir sí a lámh lena bhéal.

‘Ná tabhair do mhallacht d’aon duine, a Sheáin,’ ar sise. Do bhí mo mháthair chomh carthannach sin nár mhaith léi an droch-fhocal do chaitheamh leis an diabhal féin. Creidim go raibh trua aici ina croí do Cháin agus do Iúdas agus do Dhiarmaid na nGall.

‘Tá sé in am againn an Paidrín a rá,’ ar sise. ‘Inseoidh t’athair dhuit i ngeall ar Chóilín Mhúime, oíche éicint eile.’

‘A athair,’ arsa mise agus sinn ag dul ar ar nglúine, ‘cuireadh muid paidir ie anam Chóilín anocht.’

‘Cuirfimid sin, a mhaicín,’ arsa m’athair go min.

II

Oíche áirneáin san ngeimhredh do bhí chugainn d’inis m’athair scéal Mhúirne dhúinn ó thús deireadh. Is maith is cuimhin liom é ina shui i lóchrann na tine, fear leathanghuailleach, ach é beagán cromshlinneánach, a chuid gruaige ag liathachain, ruic i gclár a éadain, féacaint bhrónach ina shúile.

Do bhí sé ag cur caoi ar shean-tseol an oíche sin, agus do bhíos-sa ar mo ghlúine lena ais in ainm is a bheith ag cuidiú lei...

Table of contents

• INTRODUCTION
• ÍOSÁGAN
• EOINEEN OF THE BIRDS
• THE ROADS
• THE BLACK CHAFER
• THE KEENING WOMAN
• ÍOSÁGAN
• EOGHAINÍN NA nÉAN
• NA BÓITHRE
• AN DEARG-DAOL
• AN BHEAN CHAOINTE
• About the Publisher