Missglückte Flucht Januar 1945

Die Zugkatastrophe bei Grünhagen im Januar 1945 als Beispiel der Unterschiede in den nationalen Gedächtnissen Katastrofa kolejowa w Zielonce Pasleckiej ze stycznia 1945 r. jako przyklad roznic w pamieciach narodowych/Flucht im Januar 1945

Tomasz Gliniecki, Heinz Timmreck

• Verlag: Books on Demand
• Jahr: 2019
• ISBN drucken: 9783752806731
• eBook-ISBN: 9783748195115
• Auflage: 2
• Thema: Politik & Internationale Beziehungen
• Thema: Politische Freiheit

In den beiden Bänden "Letzte Flüchtlingszüge aus Ostpreußen" und "Flucht mit der Bahn 1944/45" beschrieb der Autor und Herausgeber Heinz Timmreck seine eigenen Erlebnisse der Flucht aus Ostpreußen und das Drama der Zugkatastrophe bei Grünhagen im damaligen Kreis Preußisch Holland. In diesen beiden Bänden trug er zahlreiche Zeitzeugenberichte zusammen und publizierte sie. Diese Erlebnisberichte können nun durch den wissenschaftlichen Beitrag des polnischen Historikers Dr. Tomasz Gliniecki, der in russischen Archiven Berichte und Aussagen von sowjetischen Soldaten und Offizieren ausgewertet hat, um eine wichtige Perspektive ergänzt werden. Mit seinen Forschungen arbeitet er Unterschiede in den nationalen Gedächtnissen anhand der Zugkatastrophe bei Grünhagen heraus. Sein Beitrag ist bereits in Polen erschienen und wird hier in Polnisch und in einer deutschen Übersetzung wiedergegeben.Dieser Ergänzungsband hat im zweiten Teil weitere vier Berichte von Augenzeugen, die bisher nicht veröffentlicht wurden.

Część 1: Katastrofa kolejowa w Zielonce Pasłęckiej ze stycznia
1945 r. jako przykład różnic w pamięciach narodowych

dr Tomasz Gliniecki, Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku

W poniższym artykule autor zestawia i analizuje elementy pamięci narodowych Rosji i Niemiec, dotyczące jednego z incydentów wojennych oraz okoliczności mu towarzyszących. Przedmiotem omówienia jest katastrofa kolejowa, która wydarzyła się 23 stycznia 1945 roku Zielonce Pasłęckiej (Grünhagen), w ówczesnych Prusach Wschodnich. W społeczności niemieckiej, po wielu latach zdarzenie to uzyskało symboliczny status memoratywny jako realizacja potrzeby upamiętnienia ofiar ucieczki z ogarniętego wojną terenu, z podkreśleniem, że tragicznymi pasażerami byli korzystający z ostatnich pociągów, jakie mogły bezpiecznie odjechać z uchodźcami za Wisłę chroniąc ich przed przewidywaną, krwawą zemstą żołnierzy Armii Czerwonej. Podstawą do powojennego rozpamiętywania zdarzenia był jego symbolizm, wpisujący się w pamięć o utraconym regonie, który z końcem wojny podzielony został terytorialnie między Polskę i Związek Sowiecki, a zamieszkującą go wówczas ludność niemiecką poddano procesowi wysiedleńczemu. Dziesiątki uzupełniających tę pamięć osobistymi wspomnieniami osób, byłych mieszkańców Prus Wschodnich, płynnie wpisywało się w zaproponowaną narrację, mówiącą o ofiarach nie tyle złej organizacji w tych dniach niemieckich kolei i tragicznego w skutkach błędu jednego z maszynistów, ile tylko ostrzału przez oddział czerwonoarmistów tłumu powstałego wskutek katastrofy i uległego panice wywołanej zetknięciem z wrogiem³.

W pamięci sowieckiej epizod ten nie był dotychczas powszechnie znany i nie zyskał większego znaczenia memoratywnego. Autor zlokalizował opublikowane wspomnienia oficerskie dotyczące tych i pobliskich działań bojowych, pisane z zaznaczeniem prawd wstydliwych i upubliczniane dopiero w ostatnich latach. Udało się też – po wnikliwym badaniu dokumentacji odznaczeniowej walczących w pobliżu jednostek – odtworzyć odrębny obraz pamięci zachowanej w treści listów

Teil 1: Die Zugkatastrophe bei Grünhagen im Januar 1945 als
Beispiel der Unterschiede in den nationalen Gedächtnissen

Dr. Tomasz Gliniecki, Museum des Zweiten Weltkrieges in Danzig
(Übersetzung: Grazyna Borkowski)

Der Autor des vorliegenden Artikels stellt einander gegenüber und analysiert Elemente der nationalen Gedächtnisse Russlands und Deutschlands, die sich auf ein Ereignis des Zweiten Weltkrieges und dessen begleitende Einzelheiten beziehen. Gegenstand der Abhandlung ist die Zugkatastrophe, die sich in der Nacht vom 22. auf den 23. Januar 1945 in Grünhagen (Zielonka Pasłęcka) im damaligen Ostpreußen ereignete. Bei der deutschen Bevölkerung hat dieses Ereignis nach vielen Jahren einen symbolischen Gedenkstatus erlangt, als Verwirklichung des Bedürfnisses der Opfer der Flucht aus dem durch den Krieg betroffenen Gebiet zu gedenken. Dabei wird unterstrichen, dass die tragisch Betroffenen die letzten Eisenbahnzüge zu erreichen versuchten, die die Fliehenden sicher hinter die Weichsel bringen sollten, um so Schutz vor der bevorstehenden blutigen Rache der Roten Armee zu erlangen. Ursache für das spätere Nachkriegszeit-Gedenken dieses Ereignisses war sein symbolischer Charakter, gespeist durch die Erinnerung an die verlorenen Gebiete, die am Ende des Krieges zwischen Polen und der Sowjetunion aufgeteilt wurden, unter Aussiedlung der deutschen Bevölkerung. Eingeflossen in die vorgegebene Berichterstattung sind ergänzende Erinnerungen zahlreicher Personen – ehemaliger Bewohner Ostpreußens – an die Toten der Katastrophe. Sie handeln weniger von den Opfern durch die damals herrschende schlechte Organisation der Eisenbahn und des tragischen Fehlers des Lokführers, mehr von den Opfern durch die in Panik geratene Menschenmenge infolge der Katastrophe und des Beschusses durch die Rote Armee⁴.

Im sowjetischen Nationalgedächtnis ist diese Kriegsepisode weniger allgemein bekannt und hat auch keine große Erinnerungsbedeutung erlangt. Dem Autor dieses Artikels ist es gelungen, die in den letzten Jahren veröffentlichten schriftlichen Berichte der sowjetischen Offiziere einzusehen. Sie handeln von den Kriegsoperationen in Grünhagen und den in der Nähe liegenden Ortschaften, wobei die weniger ruhmreichen Wahrheiten nicht ausgeblendet wurden. Es ist auch gelungen – nach eindringlichem Untersuchen der Auszeichnungsdokumentationen der in der Nähe von Grünhagen kämpfenden sowjetischen Einheiten nagrodowych kilkunastu żołnierzy uczestniczących w akcji, pisanych tuż po zdarzeniach i wyselekcjonowanych z zasobów posowieckich archiwów wojskowych⁵.

Zestawienie obu tych pamięci obok siebie, w jednym nieznanym dotąd ujęciu, pozwala na uchwycenie i opisanie charakterystycznych różnic w memoratywnych schematach narodowych Rosji i Niemiec, reprezentatywnych dla kilku powojennych dziesięcioleci. Zauważyć zatem trzeba, że odmienność pamięci zwycięzców i pokonanych w stosunku do zdarzeń II wojny światowej odciska się najsilniej wobec końcowych jej miesięcy, kiedy siła konfliktu pojawiła się na terenach tych, którzy ją rozpoczęli. Bezprecedensowa w historii wojna na wyniszczenie skupiła się w Europie przede wszystkim na starciu niemiecko-sowieckim, podsumowującym ciąg zdarzeń, kiedy z sojuszników lat 1939–1941, Adolf Hitler i Józef Stalin przeszli w dalszym czasie na pozycje przeciwników, nie znających litości dla pokonanego. W śmiertelnym zwarciu wygrać mógł tylko jeden walczących o europejską hegemonię i szansę dołączenia do grona światowych mocarstw. W styczniu 1945 roku, kiedy na wojska niemieckie spaść miała największa z dotychczasowych operacji ofensywnych Armii Czerwonej, w założeniu prowadząca od linii rzeki Wisły aż do niemieckiej stolicy, Berlina, dochodziło do rozstrzygnięć o kluczowym znaczeniu. Znać już było, że szala zwycięstwa jest przechylona na stronę aliantów, lecz ostatnie walki na froncie wschodnim znaczone być miały przejawami odwetu na Niemcach – za chwilę pokonanych, ale wcześniej bezwzględnie zachowujących się wobec podbitych nacji podczas kilku lat podbojów i wojennego powodzenia. Zapowiadana konieczność bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy wyzwoliła zarazem wolę obrony za wszelką cenę⁶.

Rozbieżna pamięć o walkach i zachowaniu zwycięzców z pierwszych miesięcy 1945 roku, kiedy czerwonoarmiści wtargnęli na ówczesne ziemie niemieckie, ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia również dzisiejszego postrzegania zjawisk wojennych, ich ówczesnych rozstrzygnięć i współczesnych konsekwencji, zarówno w Republice Federalnej Niemiec, jak i Federacji Rosyjskiej. Obie pamięci narodowe rzadko zazębiają się i mają elementy wspólne, a raczej funkcjonują odrębnie, jako skrupulatnie tworzone i przez wiele lat pielęgnowane mity, odrzucające spójne – ein separates Gedächtnisbild zu rekonstruieren, basierend auf dem Inhalt der Anträge zur Ordensverleihung einiger an den Operationen teilnehmenden Soldaten. Diese Anträge auf Ordensverleihung wurden direkt nach den durchgeführten Kriegsoperationen gestellt. Sie wurden aus den postsowjetischen Armeearchiven ausgewählt.⁷

Die Nebeneinanderstellung dieser beiden Nationalgedächtnisse, in einer bisher unbekannten Darstellung, erlaubt das Aufgreifen und Beschreiben der charakteristischen Unterschiede in den nationalen Vergangenheitswahrnehmungsschemen von Russland und Deutschland, die repräsentativ für einige Nachkriegsjahrzehnte sind. Dabei muss man anmerken, dass die Unterschiedlichkeit der Vergangenheitswahrnehmung der Sieger und der Besiegten zu den Ereignissen des Zweiten Weltkrieges am stärksten hinsichtlich der letzten Kriegsmonate sichtbar wurde, als die Gewalt des Konflikts die Gebiete derer betraf, die ihn begonnen hatten. Der in der bisherigen Weltgeschichte präzedenzlose Vernichtungskrieg hat sich in Europa vor allem auf den deutsch–sowjetischen Zusammenstoß konzentriert. Die Kriegsgeschehnisse waren die Folge, weil die früheren Alliierten aus den Jahren 1939–1941 – Adolf Hitler und Joseph Stalin – im Laufe der Zeit zu Gegnern wurden, die kein Erbarmen mit dem Besiegten kannten. Aus dem tödlichen Zusammenstoß konnte nur einer als Sieger hervorgehen, der um die europäische Hegemonie und die Chance in dem Club der Weltmächte aufgenommen zu werden, kämpfte. Im Januar 1945, als die deutschen Streitkräfte mit der bislang größten Offensive-Operation der Roten Armee konfrontiert wurde, die von der Weichsellinie aus bis zu der deutschen Hauptstadt Berlin führen sollte, kam es zu Kriegsentscheidungen mit Schlüsselbedeutung. Es stand bereits fest, dass die Waagschale des Sieges aufseiten der Alliierten lag. Die letzten Kämpfe an der Ostfront zeichneten sich durch die Racheakte an den Deutschen aus, an den Besiegten, die sich früher selbst rücksichtslos gegenüber den unterworfenen Nationen während ihrer Eroberungen und Kriegserfolge verhalten haben. Die bevorstehende, zu erwartende Notwendigkeit der bedingungslosen Kapitulation des Dritten Reiches hat unter den Deutschen den Willen, sich um jeden Preis zu wehren, ausgelöst.⁸

Die unterschiedliche Wahrnehmung der Kämpfe und des Verhaltens der Sieger in den ersten Monaten des Jahres 1945, als die Rote Armee in die damaligen deutschen Gebiete eingedrungen war, ist für das Verstehen der heutigen Sichtweise der Ereignisse des Krieges, der damaligen Kriegsentscheidungen und gegenwärtiger Konsequenzen sowohl in der BRD als auch in der Russischen Föderation von größter Bedeutung. Beide Vergangenheitswahrmyślenie i możliwość ujednolicenia, pozbawiającego je przesadnego elementu emocjonalnego. Niemiecka pamięć, w opisywaniu końcowych miesięcy walk III Rzeszy osadza się zazwyczaj na prezentowaniu losu uciekającej ludności, umniejszaniu roli wojska do osłony tychże cywilów i odseparowywaniu, wymazaniu początkowego okresu wojny, będącego pasmem sukcesów własnych i cierpień zdawanych innym, od czasu schyłkowego, kiedy podobne doświadczenia bólu, jak powracający bumerang uderzyły z wielką siłą w niemieckie społeczeństwo⁹. Po drugiej stronie, pamięć sowiecka, dziś w sporej mierze kontynuowana przez współczesną Rosję, kończyła wojnę z propagandowym wdrukowywaniem własnemu społeczeństwu wizerunku nie tylko zdobywcy i zwycięzcy, ale też wyzwoliciela, pozornie przynoszącego innym wolność, w tym – jak to określano – samym Niemcom wybawienie od nazizmu¹⁰.

Katastrofa kolejowa pod Marzewem we wspomnieniach
niemieckich cywilów

Zbiór niemieckich wspomnień i opracowanie wydarzeń z 22–23 stycznia 1945 roku, których kulminacją była katastrofa kolejowa w Zielonce Pasłęckiej, jest głównie zasługą pracy i pasji Heinza Timmrecka. Będący wówczas kilkuletnim chłopcem Heinz uciekał w tych dniach wraz z rodziną z zamieszkiwanej przez nich wsi Kajkowo (Buchwalde) pod Ostródą (Osterode), przez co osobiście doświadczył opisywanych zdarzeń. Próba ucieczki na zachód koleją zakończyła się dla rodziny Timmreck pospiesznym powrotem do domu spod miejsca katastrofy w Zielonce Pasłęckiej i dalszymi, dramatycznymi przeżyciami, których kres nadszedł dopiero po osiedleniu się w nowych granicach Niemiec i powtórnym połączeniu rodziny z ojcem. Po wielu latach Heinz Timmreck powrócił do zdarzenia z dzieciństwa, dotarł do wspomnień powiązanych z tą sprawą złożonych przez część raportujących w ramach tzw. Dokumentacji Wschodniej, odnalazł też wielu dalszych świadków i ic...

Inhaltsverzeichnis

• Inhaltsverzeichnis
• Vorwort / Słowo wstłpne
• Teil 1: Katastrofa kolejowa w Zielonce Pasłęckiej ze stycznia 1945 r. jako przykład różnic w pamięciach narodowych/ Die Zugkatastrophe bei Grünhagen im Januar 1945 als Beispiel der Unterschiede in den nationalen Gedächtnissen Dr. Tomasz Gliniecki, Museum des Zweiten Weltkrieges Danzig Übersetzung: Grazyna Borkowski
• Teil 2: Flucht im Januar 1945
• Ortsnamenkonkordanz
• Bildnachweis
• Zur Person des Autors
• Weitere Informationen
• Impressum