Leibniz und Guericke im Diskurs

Die Exzerpte aus den Experimenta Nova und der Briefwechsel

Otto Guericke, Gottfried Wilhelm Leibniz, Berthold Heinecke, Wolfram Knapp, Paolo Rubini, Peter Streitenberger, Paolo Rubini

• Verlag: De Gruyter
• Jahr: 2018
• ISBN drucken: 9783110496628
• eBook-ISBN: 9783110532715
• Auflage: 1
• Thema: Philosophie
• Thema: Philosophie des Mittelalters & der Renaissance

Durch die Akademieausgabe von Leibniz' Schriften werden nach und nach viele Dokumente allgemein zugänglich, die bisher in der Leibniz-Forschung wenig Berücksichtigung fanden. Dazu gehören insbesondere auch die naturwissenschaftlichen, medizinischen und technischen Schriften, die in der Reihe VIII der Edition präsentiert werden. Ein erster Teilband, der die Jahre 1668 bis 1676 umfasst, wurde 2009 veröffentlicht. Hierin sind auch die Dokumente enthalten, in denen sich Leibniz mit den 1672 erschienenen Experimenta Nova Magdeburgica Otto von Guerickes auseinandersetzt. Da Guerickes Werk nicht nur die berühmten Vakuumexperimente umfasst, sondern sich ausgehend von den Experimenten als großangelegtes Kompendium zur zeitgenössischen Astronomie versteht, werden in dem hier erstmalig in deutscher Übersetzung präsentierten Exzerpt viele seinerzeit aktuelle physikalische Fragen berührt. Die Übersetzung wird ergänzt durch textkritische und inhaltliche Anmerkungen, eine ausführliche Einleitung und den Briefwechsel zwischen Guericke und Leibniz.

Abb. 2: EN, Titelkupfer

Leibniz’ Exzerpte aus Guerickes Experimenta nova

{245} [95v] Schottus Experimenta Magdeburgica bis descripsit: primum in arte Hydraulico-pneumatica, deinde in Technica. Otto Gerickii Experimenta nova ut vocantur Magdeburgica de spatio vacuo Amst. ap. Joh. Janson de Waesberge 1672. fol.

{Excerpta ex libro primo}443

{246} Gerick. lib. 1. c. 19. citat Hevelii diss. de nativa Saturni facie ejusque variis phasibus certa periodo redeuntibus, et Christ. Hugenii lib. pecul. 1659 de Systemate Saturnio. Hevelii liber, ni fallor, fuit prior, et Hugenio facem alluxit.

C. 35. refert Lessium perfect. divin. lib. 2. cap. 2. statuentem spatium infinitum imaginarium esse ipsum DEUM (+ Timplerus quoque DEUM esse locum coeli +), et ipse cap. 6. lib. 2. idem innuere videtur Gerickius, etsi enuntiare satis clare non audeat, et clarius cap. 9. spatium rerum esse ipsam divinam essentiam tam intra quam extra Mundum.

{Excerpta ex libro secundo}444

Lib. 2. c. 10. Per interrogationem simulque sponsionem detuli 100 thaleros cuidam Arithmetico excellenti pro labore ejus, si intra destinatum tempus, quartam scilicet anni partem, quo inter nos conventum fuerat, computare posset summam Numeri 2 vicies quadratice in se ducti. Ille promittebat, deponens 10 imperiales, et quidem non intra anni quadrantem sed unum mensem se praestiturum illud et productum propositi exempli elapso tempore in praesentia eorum qui tunc aderant adhibere, non cogitans ob emergentem characterum multitudinem id opus nullius esse mortalis, ut sequitur in operatione:

–2 semel in se ducta faciunt 4

–2 bis (id est 4) in se ducta faciunt 16

–2 ter in se ducta (id est 2 x 2 = 4 x 4 = 16 x 16 = 256)

–2 quater (id est 256) in se ducta faciunt 65536.

–2 quinquies in se ducta faciunt 4294967 296

–2 sexies in se ducta faciunt 18446744073 709551616; etc.

Ex his videmus tali modo, si semper productus rursus in se ducatur et ita procedatur vicies, duplum fere semper oriri numerum characterum. Ergo in septima multiplicatione fierent cyphrae 40, in octava 80, in vigesima Zyphrae nimirum 327680. Quis haec umquam multiplicet, ne dicam addat? Et in ultima operatione {247} vigesima, volens 327680444 in se ducere, opus haberet 26843000,00,0 Ziphris, cum tot literas 1242 volumina corporis juris non contineant; si enim corpus juris cum notis {Gothofredi}c contineat 1000 folia, folium 4 columnas, columna 90 lineas, linea 60 literas, fient 21600000 literae quae in 26.843.000.000 Ziphris continentur 1242 vicibus. Et unde sumetur papyri folium in cujus superficie fiat calculus? Et quantus revera iste cumulus rerum numeratarum, si 53 Ziphrae Clavii, calculo Archimedeum continuante, majorem comprehendunt numerum, quam qui contineri possit orbe terrarum, supposito Ptolemaico systemate? Quid ergo hic numerus qui nec scribi potest (+ cum tamen possit uno verbo enuntiari +), vigesimum quadrato quadratum de 2?

{Excerpta ex libro tertio}445

Gerick. lib. 3. (+ de propriis experimentis +) cap. 1. hyeme tempore valde frigido quando aer scintillulis instar atomorum quasi scintillat, id fit ab aqua illa tenui in aere dispersa ac pendula, quae tunc congelatur ac separatur ab aere.

Gerick. lib. 3. cap. 1. Aer totus premit, ut aqua 20 ulnas Magdeburgenses alta. Quando cecidere pluviae, fit levior.

Cap. 2. Aquam dolio minori, posito in alio aqua pleno, ope syringis extraxit, aqua ut locum impleret, ex dolio majore, per lignum minoris intravit.

Cap. 7. Gerickius observat aquam in exhaustum vitrum violenter intrantem sonitum effecisse materiae durae, ut saxi, et ipsum vitrum fregisse. Item si vitrum aqua semiplenum spatio residuo {aere}b exhausto concutiatur vehementer, aquam sese in semet ipsa dilatare, spatiumque vacuum in ipsa aqua oriri et illico cum fragore, quasi duo asserculi ad invicem conquassarentur, aequaliter concurrere, semper autem in ipso concursu bullulam parvam in medio aquae nasci, cum {248} antea momento separationis necesse fuerit spatium esse vacuum. Idem repetit cap. 8. pag. 82. Omni aquae allisione bullulam {aeris}c ex ea gigni.

Abb. 3a: LH XXXV 14, 2, Bl. 95v, Ausschn.

Cap. 8. Vacuum Summum. Ex vase a aqua repleto ad b, in quam discendit Tubulus longus, sed tenuis cd aqua plenus, aerem extrahit per ef, orificio f intrans in recipiens Magdeburgicum. Ita enim continuis suctionibus non aqua, sed aer omnis in ea resuctus exit, et aqua penitus descendit ex cd usque ad horizontem altitudinis aquae circumfusae b. Ita semper vacuum demonstrari potest, inversa machinula, ut cd impleatur aqua, et iterum erecta, ut tota aqua ex ea exeat. Et vero subinde bullae oriebantur, sed {eae}446 inverso tubo statim versus ef {tendebant}.b Et ait semper novas generatas successu temporis ejusmodi bullas nisi magnitudine circiter, eversione Tubi cd expellendas. (+ Hinc contra ipsum probatur nunquam intus ostendi posse verum vacuum. Hinc aquam aere perfecte {249} purgare difficile: at contra Boylius et Hugenius, purgare se ajunt posse, at non diu. +) Si Machinula impleatur cerevisia, ad dimidiam scilicet partem, ut ante factum erat aqua, et postea extrahatur, tunc tota Cerevisia in spumam redigitur seque ita elevat, ut partim in siphonem e ascendat. Si subito aperiatur aditus aeri externo, tunc is tanta vi aquam ascendere facit in cd, ut pars e vi avellatur. Etiam machinula lente inflectenda est, ut aqua in cd intret, alioquin tanto impetu illabitur, ut duritiem lapidis referat, quo Tubi vitrei franguntur et tunc externus aer, per c irrumpens in a, ipsum quoque disrumpet. NBc Cavendum quoque ne nimis vibretur machinula; frangitur enim. Notatu hoc loco dignum est, quod aqua e fistula minori cd (quando scilicet machinula per aliquot tempus inversa, ac sic fistula aqua repleta steterit, posteaque erigitur) non descendat, etiam si fistula 100 credo ulnas alta esset. Ratio haec est quod aqua in se ita consolidatur et conjungitur, ut nullo in loco velit initium sese disjungendi vel rumpendi sumere, nisi machinula illidatur ad mensam vel pavimentum; tunc ob violentiam et quidem cum fragore rumpit aliquo loco incerto, quamvis cum maximo fistulae periculo. Idem facit {Hydrargyrum}d bene lavatum, nec hoc in passu quicquam facit aerei cylindri gravitas. Sicut autem cum tempore hi liquores ita consolidantur, ut absque violentia diruptionem non patiantur, tamen fallit quando fistula plena per unum alterumve diem conservatur erecta (omnes enim liquores praesertim quando pendent, uti hoc modo aqua in fistula effluvium quoddam aereum emittunt, quod cum tempore in Tubi apice conglobatur et discrimen vel separationem partium vitri scilicet et liquorum causatur) namque tunc aqua communiter insperato invenitur delapsa. {252} [94r]

Gerick. lib. 3. cap. 10. Immitte frustum auri, argenti, argenti vivi vel cujusvis metalli aut alterius rei in aliquod vas aqua quodammodo repletum et videbis illud, imo vitrum ipsum paulo post, innumeris bullulis undi{253}quaque adhaerentibus adhaerere, easque paulatim ad aquae superficiem ascendere, ubi disrumpuntur et se cum aere conjungunt. Aer omnis est rerum odor seu effluvium. Sed aerem communem non odoramus quia ei assuevimus. Res putrescentes majorem emittunt odorem. Omnis terra putrida sub aquis stagnis et paludibus semper multas emittit bullas. Quod videre est quando hasta vel pertica in fundum impingitur. Unde in omni etiam glacie plures inveniuntur bullae, quae ex eadem causa oriuntur; nam quando ascendunt, tunc congelant una simul ac proinde glaciem aqua leviorem reddunt. Eadem quoque de causa ascendunt corpora vel cadavera mortua aquis suffocata; nam quando post aliquot dies putrescere incipiunt, tunc novus ille generatus odor seu aer corpora distendit levioraque facit, consequenter denique supernatare cogit. Haec cum percepissem periculum feci, parvamque immisi carpam mortuam in vitreum vas instar catini, aqua repletum, quam texi alio vitro forma calicis ita, ut omnis aer esset exclusus calixque aqua omnino repletus et pisciculus undique aquis immersus: post aliquot dies multae egrediebantur bullae, quae tandem corpus ipsum ascendere coegere. Et quia se propter interpositum vitrum cum communi aere non poterant conjungere, ideo in summo vitri fastigio conglobatae novum aerem constituebant. (+ Explorandum post quot dies surrexerit carpa, an item permanserit natans. Nota: ex his colligi rationes veras {cohaesionis}447 et frigoris. Calore agitatus aer aquae miscetur subtiliter, frigore cessat mixtio et subact...

Inhaltsverzeichnis

• Cover
• Titelseite
• Impressum
• Inhalt
• Vorwort
• Einleitung. Leibniz, Guericke und die Physik des 17. Jahrhunderts
• Briefwechsel Otto von Guericke – Gottfried Wilhelm Leibniz
• Leibniz für Pierre de Carcavy (?). Lateinisch und deutsch
• Übersicht zu den von Leibniz exzerpierten Kapiteln aus Guerickes Experimenta nova
• Leibniz’ Exzerpte aus Guerickes Experimenta nova. Lateinisch und deutsch
• Literaturverzeichnis
• Personenregister mit Lebensdaten
• Abbildungsverzeichnis